Matematycy XIX i XX wieku związani z Polską

Książka zawiera ponad 400 jednolicie opracowanych biogramów matematyków polskiego pochodzenia (narodowo lub terytorialnie) urodzonych po roku 1750 i zmarłych przed rokiem 2010. Nie należy mylić jej jednak ze słownikiem biograficznym, od niego różni się bowiem tym, że starannie opisuje dzieło matematyczne każdego z uczonych. Poza żmudną pracą bibliofilską (którą trudno jest przecenić) autor zadał sobie także trud klasyfikacji dokonań matematyków oraz oceny ich wpływu na matematykę światową.

Poza biogramami uczonych Duda umieścił też w książce notki o znakomitych nauczycielach, popularyzatorach i miłośnikach matematyki oraz o osobach zasłużonych dla organizacji badań i edycji prac matematycznych. Wyboru dokonał subiektywnie, ale bardzo starannie. Znajdziemy tu zarówno sylwetki luminarzy polskiej nauki, jak i postacie znane tylko w ich lokalnych środowiskach, o których próżno dziś szukać informacji np. w Wikipedii.

Na szczególną uwagę zasługuje 30-stronicowy wstęp do części biograficznej, w którym autor kreśli specyficzne tło historyczne okresu, w którym żyli wspominani matematycy. To w nim każe niejednokrotnie upatrywać przyczyn pewnej wspólnoty losów wielu z nich (i daje różne jej przykłady). W tych ponad 200 latach historii polskiej myśli i kultury matematycznej wyodrębnia następujące przedziały istotne dla rozwoju edukacji i nauki:

• 1795-1830 od upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów do Powstania Listopadowego
  Okres rozbiorów z istniejącym Wielkim Księstwem Warszawskim, a potem Królestwem Polskim wasalnym wobec Rosji i niezależną republiką Galicji; powstanie Liceum Krzemienieckiego (1805), powstanie w Warszawie Uniwersytetu Królewskiego (1816), działalność uniwersytetów w Wilnie, Krakowie i Lwowie.
• 1830-1862 od Powstania Listopadowego do Powstania Styczniowego
  Zamkniecie uniwersytetów w Warszawie i Wilnie oraz Liceum w Krzemieńcu, zniemczone uniwersytety w Krakowie i Lwowie, zapaść intelektualna.
• 1863-1913 od Powstania Styczniowego do wybuchu I wojny światowej
  Okres pracy pozytywistycznej, utworzenie Szkoły Głównej w Warszawie (1862), otworzenie Uniwersytetu Carskiego, autonomia Galicji i repolonizacja uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, zakładanie stowarzyszeń naukowych (Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Towarzystwo Kursów Naukowych, Akademia Umiejętności) i wydawanie czasopism, w zaborze pruskim powstała Politechnika Gdańska (1904), działalność emigracyjnego ośrodka naukowego w Paryżu.
• 1914-1919 od wybuchu I wojny światowej do odzyskania niepodległości
  Odrodzenie w wolnej Polsce działalności uniwersytetów w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Wilnie i poznaniu oraz politechnik we Lwowie i Warszawie, powołanie Polskiego Towarzystwa Matematycznego (1919).
• 1920-1939 okres II Rzeczpospolitej
  Powstanie i szybki rozwój polskiej szkoły matematycznej z ośrodkami w Warszawie i Lwowie. Okres największego wpływu Polaków na matematykę światową. Fala emigracji przedwojennej (głównie matematyków pochodzenia żydowskiego).
• 1939-1945 II wojna światowa
  Zagłada polskich intelektualistów.
• 1945-1989 okres Polski Ludowej pod dominacją sowiecką
  Utracone uniwersytetu w Wilnie i Lwowie. Powstanie uniwersytetów w Lublinie, Łodzi, Toruniu, a później w Katowicach i Gdańsku, spolonizowanie uniwersytetu we Wrocławiu, silne tendencje emigracyjne.
• po 1989 okres III Rzeczpospolitej
  Ścisła współpraca matematyków polskich z zagranicznymi, międzynarodowe zespoły badawcze,utrata indywidualnego charakteru matematyki polskiej.

W dalszej części wstępu autor omawia zmiany, jakie w omawianym okresie zachodziły w systemach uniwersyteckich Polski i państw ościennych oraz zawody pokrewne, jakie wyłoniły się z profesji matematyka. Lektura tego wprowadzenia jest bardzo ciekawa i pouczająca. Na koniec następuje staranne zestawienie afiliacji i źródeł (instytucje, czasopisma, serie wydawnicze, elektroniczne zbiory biogramów i bibliografia).

Mimo encyklopedycznego charakteru książkę przegląda się z prawdziwą przyjemnością. Na pewno znajdzie ona stałe miejsce na półce niejednego miłośnika matematyki i jej historii oraz polskich dokonań w nowożytnej nauce. Przy tak wielkiej objętości materiału trudno było nie ustrzec się pomyłek i luk, niektóre rzucają się w oczy już podczas pobieżnej lektury. Mimo to autorowi należy się wielki szacunek za ogrom tytanicznej pracy, jaką wykonał. Gdyby wydawnictwo zechciało umieścić kiedyś te materiały w internecie, byłby to bardzo dobry początek do poprawienia i uzupełnienia tego dzieła wspólnym wysiłkiem wielu osób. Jest taka potrzeba, zważywszy że od roku 2010, na którym Duda ustawił cezurę dla swojej pracy, zmarło już wszak wielu bardziej i mniej znanych w kraju i na świecie polskich matematyków. Ponadto opracowanie nie obejmuje matematyków działających na terenie przyłączonym do Polski po II wojnie światowej, ani tych, którzy, mając polskie korzenie, pracowali na dawnych Kresach Wschodnich już po wojnie. Tymczasem Duda wyraźnie sygnalizuje również potrzebę stworzenia podobnego słownika wybitnych polskich nauczycieli matematyki. Ze względu na lokalny charakter tej działalności pracy tej nie można wykonać w pojedynkę lub nawet w grupie kilku autorów.