Wrocławscy nobliści

Data ostatniej modyfikacji:
2012-08-7
Autor: 
Małgorzata Mikołajczyk
pracownik IM UWr

Wrocław może się poszczycić największą liczbą noblistów spośród wszystkich miast w Polsce. Nie wszyscy mieszkańcy wiedzą, że aż 10 laureatów tej prestiżowej nagrody z różnych dziedzin nauki uczyło się, studiowało lub pracowało we Wrocławiu.

Wśród "wrocławskich Nobli" są dwie nagrody literackie, po trzy z fizyki i chemii oraz po jednej z medycyny i ekonomii. Nie ma nagrody z matematyki (choć wśród laureatów jest dwóch matematyków). Dlaczego? Dowiecie się z artykułu Nobel nie dla matematyków. Niestety nie ma wśród wrocławskich noblistów nikogo narodowości polskiej. Wrocław ciągle czeka na swojego pierwszego polskiego Nobla. Najpoważniejszym kandydatem do tego tytułu jest poeta - Tadeusz Różewicz.

Wrocławscy laureaci nagrody Nobla

Theodor Mommsen (ur. 1817 w Garding w północnych Niemczech, zm. 1903 w Charlottenburgu, obecnie dzielnicy Berlina) - prawnik, specjalista w zakresie prawa rzymskiego, historyk, jeden z największych pisarzy historycznych XIX wieku, poeta. Profesor prawa na Uniwersytetach w Lipsku, Zurychu i Wrocławiu oraz historii starożytnej na Uniwersytecie w Berlinie. Nobel literacki 1902 za Historię Rzymu - dzieło wyróżniające się żywym stylem i śmiałym spojrzeniem na procesy historyczne. Kilkakrotnie tłumaczone na język polski.

Phillip Lénárd (ur. 1862 w węgierskim Pozsony/Pressburgu, dziś jest to Bratysława na Słowacji, zm. 1947 w Messelhausen koło Würzburga) – fizyk, profesor uniwersytetów w Bonn, Wrocławiu, Kilonii i Heidelbergu. Zapoczątkował badania nad przenikaniem elektronów przez materię. Nobel w dziedzinie fizyki 1905 za prace nad promieniowaniem katodowym. Wyznawał poglądy antysemickie i faszystowskie, był fanatycznym nacjonalistą, współpracował z reżimem Hitlera, m.in. uczestniczył w badaniach nad niemiecką bombą atomową. Wprowadził termin "fizyka aryjska".

Eduard Buchner (ur. 1860 w Monachium, zm. 1917 w Focsanii w Rumunii) – chemik, profesor uniwersytetów w Monachium, Kilonii, Tybindze, Berlinie, Wrocławiu i Würzburgu. Badał związki cykliczne, m.in. odkrył pirazol stosowany w produkcji leków, barwników i pestycydów, wydzielił enzymy - inwertazę, zymazę, laktazę. Wyjaśnił mechanizm fermentacji alkoholowej. Nobel w dziedzinie chemii 1907 za odkrycie procesów fermentacyjnych bez udziału żywych komórek.

Paul Ehrlich (ur. 1854 w Strzelinie, zm. 1915 w Bad Homburg koło Frankfurtu nad Menem) – chemik i bakteriolog. Profesor uniwersytetów w Lipsku, Berlinie, Frankfurcie nad Menem i Getyndze. Wynalazca salwarsanu – leku przeciwko kile stosowanego przed wynalezieniem antybiotyków. Zajmował się badaniami krwi, m.in. wyodrębnił limfocyty. Jest twórcą nowoczesnej chemioterapii. Nobel w dziedzinie fizjologii i medycyny 1908 za badania z zakresu immunologii. Jego podobizna widniała na niemieckim banknocie o nominale 200 marek. We Wrocławiu uczęszczał do gimnazjum oraz ukończył studia uniwersyteckie na wydziale medycyny. W szkole był zawsze uważany za miernego ucznia, aż błysnął wypracowaniem maturalnym na temat Życie jest snem, w którym napisał, że sen to rodzaj fosforescencji mózgu w procesie utleniania. Był chorobliwie roztargniony, co stało się źródłem wielu anegdot.

Gerhart Hauptmann (ur. 1862 w Bad Salzbrunn, obecnie Szczawno-Zdrój - dzielnica Wałbrzycha, zm. 1946 w Jagniątkowie, obecnie dzielnica Jeleniej Góry) – dramaturg i powieściopisarz, przedstawiciel nurtu naturalistycznego w teatrze. Nobel literacki 1912 za całokształt twórczości. Najważniejsze dzieła to: Tkacze (Die Weber, później wydane także w dialekcie śląskim jako De Waber - dramat opowiadający o powstaniu tkaczy z Gór Sowich w 1844 roku), Wniebowzięcie Hanusi i Futro bobrowe. We Wrocławiu Hauptmann uczęszczał do szkoły realnej (późniejsze Technikum Odzieżowe na pl. Teatralnym), ale nie lubił się uczyć i przerwał edukację w wieku 15 lat. Po trzech latach dokończył szkołę i rozpoczął studia rzeźbiarskie. We Wrocławiu odbyły się również obchody jego 80. urodzin w 1942 roku.

Fritz Haber (ur. 1868 we Wrocławiu, zm. 1934 w Bazylei) – chemik, studiował na uniwersytetach we Wrocławiu, Heidelbergu i Berlinie. Był profesorem uniwersytetów w Zurychu, Jenie, Karlsruhe i Berlinie. Nobel w dziedzinie chemii 1918 za opracowanie metody syntezy amoniaku, umożliwiającej produkcję nawozów sztucznych, co stało się podwaliną nowej gałęzi przemysłu. Był jednym z organizatorów produkcji i zastosowania gazów bojowych przez armię niemiecką podczas I wojny światowej (co doprowadziło do samobójstwa jego żonę). W latach 20. XX wieku opracował metody produkcji Cyklonu B przewidzianego jako środek do dezynfekcji. Podczas II wojny światowej (już po śmieci Habera) hitlerowcy zastosowali ten gaz w komorach obozów koncentracyjnych, gdzie wielu krewnych Habera zostało zamordowanych za pomocą jego wynalazku.

Friedrich Bergius (ur. 1884 w Złotnikach, obecnie dzielnica Wrocławia, zm. 1949 w Buenos Aires) – chemik, profesor uniwersytetów w Berlinie, Karlsruhe, Hanowerze, Essen i Heidelbergu. Opracował metody scukrzania drewna oraz otrzymywania fenolu i glikolu. Nobel w dziedzinie chemii 1931 za odkrycie i badanie chemicznych metod wysokociśnieniowych (m.in. uwodornianie węgla do węglowodorów ciekłych, czyli stworzenie benzyny syntetycznej). Jego dziadek był we Wrocławiu profesorem ekonomii, a ojciec właścicielem fabryki chemicznej w Złotnikach. Sam Bergius ukończył tu szkołę i studia uniwersyteckie. Prace nad doktoratem prowadził we Wrocławiu i w Lipsku.

W 2002 roku podczas inauguracji roku akademickiego na Wydziale Chemicznym Politechniki Wrocławskiej (gmach A2 przy ul. Łukasiewicza 2) odsłonięto tablicę poświęconą niemieckiemu chemikowi-nobliście. Ufundowały ją Zakłady Chemiczne "Złotniki" SA, które powstały w miejscu przedwojennej fabryki rodziny Bergiusów.

Otto Stern (ur. 1888 w Żorach na Górnym Śląsku, zm. 1969 w Berkeley) – fizyk i chemik. Od 1892 mieszkał z rodziną we Wrocławiu. Tu ukończył gimnazjum św. Jana i podjął studia uniwersyteckie z chemii, które kontynuował we Freiburgu i Monachium. Doktoryzował się we Wrocławiu. Profesor uniwersytetów we Wrocławiu, Pradze, Zurychu, Frankfurcie nad Menem, Rostocku, Hamburgu oraz w Pittsburgu w USA i Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. Nobel w dziedzinie fizyki 1943 za wkład w rozwój metody wiązki molekularnej i odkrycie momentu magnetycznego protonu.

W 1998 roku podczas sesji wyjazdowej zjazdu Polskiego Towarzystwa Fizycznego na ścianie frontowej urzędu miejskiego w Żorach odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą Sternowi (patrz zdjęcie powyżej - kliknięcie powoduje jego powiększenie w osobnym oknie).

Max Born (ur. 1882 we Wrocławiu, zm. 1970 w Getyndze) – matematyk i fizyk, znany aforysta. Mimo ogromnego wpływu jego prac na rozwój fizyki jądrowej, z powodu przekonań moralnych nigdy nie wziął udziału w pracach nad bronią atomową (był  jedynym ze znanych fizyków, który odmówił udziału w projekcie Manhattan). Wychował się we Wrocławiu, gdzie jego ojciec był profesorem fizjologii na Uniwersytecie. Tu ukończył gimnazjum im. Króla Wilhelma oraz studia, które kontynuował też w Heidelbergu i Zurychu. Profesor uniwersytetów w Getyndze, Chicago, Frankfurcie nad Menem, Cambridge i Edynburgu. Nobel w dziedzinie fizyki 1954 za sformułowanie interpretacji kwadratu funkcji falowej w równaniu Schrödingera jako gęstości prawdopodobieństwa znalezienia cząstki.

Born jest jedynym wrocławskim noblistą, któremu miasto poświęciło ulicę lub plac. Stało się to dopiero w 1991 roku. Wcześniej Niemcy nie chcieli go w żaden sposób uhonorować, bo był Żydem, a Polacy zapewne dlatego, że był Niemcem. Na zdjęciu powyżej widnieje tablica upamiętniająca miejsce urodzin Maxa Borna we Wrocławiu (kliknięcie powoduje powiększenie zdjęcia w osobnym oknie). Tekst na tablicy w języku polskim, niemieckim i angielskim głosi: W tym domu urodził się Max Born (1882-1970), wybitny fizyk, znany z podstawowych badań w dziedzinie mechaniki kwantowej, laureat nagrody Nobla w 1954 roku. Tablicę odsłonił w 2002 roku Gustav Born - syn Noblisty, emerytowany profesor Uniwersytetu w Londynie (ciekawostką jest, że jego córką i wnuczką Maxa Borna jest amerykańska piosenkarka i aktorka Olivia Newton-John - m.in. partnerka Johna Travolty z musicalu Grease). W budynky przy pl. Wolności 4 znajduje się obecnie siedziba firmy Incom - dystrybutora urządzeń komputerowych. Staraniem jej prezesa od 2008 roku najlepszym doktorantom z wrocławskiego środowiska naukowego przyznawane jest stypendium Maxa Borna. Więcej o tej nagrodzie przeczytasz w tekście Stypendium Borna dla Jeża.

Reinhard Selten (ur. 1930 we Wrocławiu) - matematyk i ekonomista, twórca ekonomii eksperymentalnej, profesor uniwersytetów we Frankfurcie nad Menem, Berkeley w Kalifornii, Berlinie, Bielefeld i Bonn. W 1996 roku nadano mu tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Nobel w dziedzinie ekonomii 1994 za osiągnięcia z teorii gier (wspólnie z matematykiem amerykańskim Johnem Nashem), dokładniej za badania nad stanem równowagi w grach niezespołowych, znajdującą zastosowanie w analizie ekonomicznej, w badaniach nad organizacją przemysłu, monopoli oraz w przewidywaniu przez rynki finansowe możliwego postępowania banku centralnego. Jest propagatorem idei języka międzynarodowego i popularyzatorem Esperanto.

Wrocławski konkurs noblowski

Czy potrafisz odpowiedzieć na poniższe pytania? Na autorów poprawnych odpowiedzi czekają nagrody-niespodzianki. Prosimy wpisywać je w komentarzach do tekstu.

  • Gdzie znajduje się dawny dom Maxa Borna z pamiątkową tablicą?
  • Gdzie znajduje się plac Maxa Borna i co tam się obecnie mieści?
  • Jaką nazwę nosił plac Borna przed 1991 rokiem i co się tam znajdowało?
  • Co mieści się obecnie w domu Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie?
  • Gdzie mieściły się przed wojną gimnazja św. Jana i Króla Wilhelma? Co tam jest obecnie?

 

Odpowiedź

1) Znajduje się on przy pl. Wolności.
2) Jest on nad Odrą, w dzielnicy Śródmieście u wylotu ulicy Dubois. Mieści się tam przychodnia dziecięca oraz Instytut Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu Worcławskiego.
3) Nosił nazwę pl. Dąbrowszczaków.
4) Urządzono tam Muzeum Miejskie.
5) Gimnazjum św. Jana - dawna ulica Worcela, teraz okolice Hauke-Bosaka.
Gimnazjum Króla Wilhelma - dawna ulica Iwana Pawłowa, teraz stoi tam Lotos oraz Liceum Ogólnokształcące.

Konieczne uzupełnienia

Czekamy na uzupełnienie powyższej odpowiedzi oraz sprostowanie kilku błędów i nieścisłości, jakie ona zawiera.

Uzupełnienie

1) Dom Borna jest na pl. Wolności 4
2) Plac Borna jest nad Odrą na Kępie Mieszczańskiej, na skrzyżowaniu ulic Cybulskiego i Kurkowej. Mieści się tu Wydział Fizyki i Astronomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
3) Przed wojną wzdłuż Odry biegła tędy ulica Wilhelms Ufer nazwana tak na cześć króla pruskiego Wilhelma I. Po wojnie w miejscu dawnej zwartej zabudowy powstał plac, który nie miał nazwy, a dawną Wilhelmsufer nazwano Wybrzeżem Zawiszy Czarnego. W 1956 roku i plac, i ulicę przemianowano na Dąbrowszczaków (była to brygada im. Jarosława Dąbrowskiego walcząca w wojnie domowej w Hiszpanii w latach 1936-39 po stronie republiki). Obecną nazwę placu nadano w roku 1992, zaś bulwar nad Odrą nosi imię Józefa Zwierzyckiego. Po wojnie na pl. Dąbrowszczaków mieścił się Komitet Wojewódzki PZPR (dla młodszych rozwijam - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza).
4) W domu Gerharda Hauptmanna w Jagniątkowie (ul. Michałowicka 32), dawniej zwanym "Wiesenstein", czyli łąkowy kamień, po wojnie urządzono dom wczasów dziecięcych "Warszawianka", który działał do 1997 roku. Od 2001 roku mieści się tu Muzeum Miejskie.
5) Dawne Gimnazjum św. Jana to obecnie siedziba Zespołu Szkół Ekonomiczno-Administracyjnych przy ul. Worcella 3 (daniej Paradies Strasse, stąd po wojnie zwana przez kilka lat ul. Rajską). Stanisław Worcell (1799-1857) to działacz polityczny, uczestnik powstania w listopadowego w 1830 r. Dawne Gimnazjum Króla Wilhelma I znajdowało się przy Sonnen Strasse (obecnej ul. Iwana Pawłowa). Dziś ten budynek nie istnieje.

Nagroda

Za udzielenie wyczerpujących odpowiedzi nagrodę-niespodziankę otrzymuje Karolina. Wyślemy ją pocztą.

Powrót na górę strony