Naukowcy na Starym Cmentarzu Żydowskim

Stary Cmentarz Żydowski (pochodzący z połowy XIX wieku) znajduje się we Wrocławiu przy ul. Ślężnej (wejście od ul. Lasalla), w odróżnieniu od Nowego (z początku XX wieku) znajdującego się przy ul. Lotniczej. Obecnie jest to Muzeum Sztuki Cmentarnej, stanowiące oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia (wejście w godzinach 10-18, bilety 5-7 zł). Zajmuje powierzchnię 4,6 ha i jest jedynym w Europie muzeum tego typu. Do najstarszych eksponatów należą umieszczone na zewnętrznym murze nagrobki ze średniowiecznego cmentarza żydowskiego we Wrocławiu - nagrobek Dawida, syna Szaloma, zmarłego w 1203 roku (najstarszy w Polsce) i cztery nagrobki XIV-wieczne.

Jest to miejsce magiczne, pełne symboliki, wprawiające w nastrój zadumy. Mimo zniszczeń wojennych i rozkradania kamienia po wojnie zachowało się tu wiele typowych żydowskich macew oraz niezwykłych architektonicznie grobowców w stylu egipskim, mauretańskim, renesansowym, barokowym, secesyjnym i modernistycznym. Wśród nich są obeliski, kolumny, sarkofagi, pomniki, portyki, arkady, baldachimy, portale i kaplice. Liczba wszystkich nagrobków sięga 12 tysięcy.

Ze względu na religijny nakaz pochówku w dniu zgonu lub w dniu następnym, znajdują się tu groby Żydów przybyłych z odległych stron, m.in. z Krakowa, Warszawy, Gdańska, Lubeki, Bonn, Hamburga, Tangeru czy Bostonu. Do najbardziej znanych osób, które zostały tu pochowane, należą:

• Henryk Toeplitz (1822 -1891) - bankier i handlowiec, założyciel Banku Handlowego w Warszawie oraz Warszawskiego Towarzystwa Fabryk Cukru, założył też Towarzystwo Wsparcia Podupadłych Artystów, mecenas i przyjaciel Stanisława Moniuszki,
• Ferdinand Lassale (1825-1864) - założyciel i przywódca pierwszej partii robotniczej w Niemczech, uczestnik Wiosny Ludów (podobno to dzięki temu nagrobkowi cmentarz przetrwał czasy komunistyczne),
• Friederike Kempner (1828-1904) - pisarka i poetka zwana "śląskim łabędziem" lub "żydowskim słowikiem",
• Max Schlesinger (1831-1919) - architekt, mistrz budowlany, autor wielu secesyjnych kamienic wrocławskich,
• Auguste (1849-1936) i Siegfried (1844-1897) Steinowie - rodzice Edyty Stein, czyli siostry Teresy Benedykty od Krzyża, ogłoszonej w 1998 roku świętą kościoła katolickiego,
• Clara Sachs (1862-1921) - malarka, impresjonistka,

a także wielu naukowców żydowskiego pochodzenia.

Cmentarz powstał w połowie XIX wieku, gdy wrocławska gmina żydowska nabyła działkę za miastem przy szosie Borowskiej we wsi Gabitz, gdzie znajdowało się już 12 innych wrocławskich nekropolii (okolice dzisiejszych ulic Ślężna, Wiśniowa, Armii Krajowej). Teren uporządkowano i otoczono murem, wyznaczono alejki, posadzono drzewa i zbudowano dom pogrzebowy (rozebrany w latach 70. XX wieku, jego wysadzenie było ćwiczeniem bojowym dla saperów). Pierwszy pochówek odbył się tu w 1856, a ostatni w 1942 roku. Potem cmentarz zamknięto. Podczas walk o twierdzę Breslau w 1945 roku cmentarz mocno ucierpiał, o czym świadczą licznie zachowane ślady po pociskach na murze i macewach.

Po wojnie miejsce niszczało grabione przez wandali (z budynku obok, gdzie stacjonowało ZOMO, rzucano butelkami w nagrobki) i miało być rozparcelowane na działki budowlane (jak większość przedwojennych cmentarzy), jednak grób Lassalla zapragnął odwiedzić podczas wizyty we Wrocławiu ówczesny kanclerz RFN - Willi Brandt. Dzięki temu w 1975 roku cmentarz wpisano do rejestru zabytków. Po przeprowadzeniu niezbędnych prac konserwatorskich nekropolię udostępniono do zwiedzania w 1988 roku.

Na cmentarzu żydowskim leżą m.in.

• Heinrich Graetz (1817-1891) - profesor historii na Uniwersytecie Wrocławskim, twórca słynnej szkoły historycznej, autor syntetycznej historii Żydów od czasów biblijnych do XIX wieku,
• Benedict Zuckermann (1818-1891) - absolwent studiów matematycznych i przyrodniczych na Uniwersytecie Wrocławskim, członek Żydowskiego Seminarium Teologicznego, kierownik tamtejszej biblioteki,
• David Honigmann (1821-1885) - pisarz i prawnik, studiował we Wrocławiu i Heidelbergu, założył Niemiecko - Izraelski Związek Gminny, współpracował z Ferdinandem Lassallem (uczyli razem w Związku Uczenia i Pisania), radny miejski, pasjonat kolei, sekretarz generalny Górnośląskiej Kolei Żelaznej, przewodniczący Rady Nadzorczej Poznańsko - Kluczborskiej Kolei Żelaznej, dziadek Hansa Honigmanna - późniejszego dyrektora wrocławskiego ZOO,
• Leopold Auerbach (1828-1897) - urodzony we Wrocławiu anatom i neuropatoplog, uczeń Jana Ewangelisty Purkyniego (czeskiego anatoma, który swoje najbardziej twórcze lata spędził we Wrocławiu, zakładając tu m.in. pierwsze na świecie laboratorium fizjologiczne), studiował medycynę we Wrocławiu, Berlinie i Lipsku, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, od jego nazwiska pochodzą terminy "splot Auerbacha" (splot nerwowy przewodu pokarmowego kontrolujący ruchy jeslit) i "choroba Friedreicha-Auerbacha" (rzadka choroba objawiająca się przerostem tkanek twarzy i języka),
• Ferdinand Cohn (1828-1898) - botanik i mikrobiolog, opiekun naukowy noblisty Roberta Kocha - odkrywcy prątków gruźlicy, współpracował z nim przy badaniach nad wąglikiem; studiował medycynę, fizjologię, anatomię, patologię i morfologię we Wrocławiu i Berlinie, był założycielem i dyrektorem Instytutu Fizjologi Roślin we Wrocławiu, w 1892 roku założył Park Południowy, gdzie od 1908 roku stało jego popiersie, był honorowym obywatelem Wrocławia, jego tablica nagrobna została odrestaurowana staraniem Wydziału Nauk Przyrodniczych UWr, umieszczono na niej napisy w języku polskim, angielskim i niemieckim,
• Herman Cohn (1836-1906) - urodzony we Wrocławiu wybitny lekarz, propagator higieny oczu głównie wśród młodzieży szkolnej (badał m. in. wpływ hałasu i innych czynników zewnętrznych na niedobory widzenia), jeden z najlepszych chirurgów - okulistów XIX wieku nazywany "ocznym Cohnem"; przeprowadził ponad 5000 operacji, wyleczył niemal 50000 pacjentów (wśród nich byli m.in. Heinrich Schliemann - archeolog, odkrywca Troi i Myken oraz Cosima Wagner - córka Franciszka Liszta), profesor uniwersytetów we Wrocławiu i Berlinie, pionier metod fotografowania i badania dna oka w celach diagnostycznych,
• Jacob Rosanes (1842-1922) - filozof i matematyk, studiował w Berlinie i Wrocławiu, tu doktoryzował się u Heinricha Schroetera razem z Moritzem Paschem, zajmował się geometrią algebraiczną i teorią niezmienników, był mistrzem szachowym, po habilitacji we Wrocławiu do końca życia był profesorem matematyki na Uniwersytecie Wrocławskim, a w roku 1903/04 był rektorem uczelni (jedynym w historii żydowskiego pochodzenia), wśród jego uczniów byli Max Born, Ernst Steinitz, Otto Toeplitz i Richard Courant,
• Oskar Berger (1844-1885) - profesor neurologii na Uniwersytecie Wrocławskim, prekursor elektroterapii i badań nad hipnozą, wieloletni lekarz miejskiego domu dla biednych, od jego nazwiska powstała nazwa "syndrom Bergera",
• Ernst Fraenkel (1844-1921) - profesor medycyny i chorób kobiecych, wykładowca na Uniwersytecie Wrocławskim, radny miejski w latach 1903 - 1919,
• Jacob Guttman (1845-1919) - profesor filozofii Uniwersytetu Wrocławskiego, od 1892 roku rabin wrocławskiej gminy żydowskiej, a od 1910 roku przewodniczący Związku Rabinów w Niemczech, autor wielu publikacji z historii żydowskiej filozofii religii,
• Marcus Brann (1849-1920) - historyk, specjalista z zakresu dziejów żydów śląskich, studiował teologię i historię na Uniwersytecie Wrocławskim, był współzałożycielem Żydowskiego Związku Nauczycieli Śląska i Poznania oraz opiekunem wrocławskich zbiorów bibliotecznych w żydowskim seminarium,
• Gustav Jacob Born (1851-1900 ) - profesor anatomii i fizjologii Uniwersytetu Wrocławskiego, twórca teorii ewolucji fizjologii nazwanej później "teorią Borna", ojciec noblisty, fizyka - Maxa Borna, dziadek amerykańskiej artystki Olivii Newton-John,
• Felix Priebatsch (1867-1926) - doktor historii Uniwersytetu Wrocławskiego, księgarz i wydawca książek, autor opracowań historii Śląska, Prus i Brandenburgii, twórca podręczników dla szkól handlowych i zawodowych.

Często mylnie podaje się, że na Starym Cmentarzu Żydowskim znajduje się również grób astronoma, odkrywcy Neptuna - Johanna Galle'a (1812-1910). Był on jednak ewangelikiem i został pochowany na luterańskim cmentarzu św. Marii Magdaleny znajdującym się po przeciwnej stronie ul. Ślężnej, w miejscu dzisiejszego basenu. Nie zachował się on do dnia dzisiejszego. Więcej o postaci Galle'a piszemy tutaj.