"Nie trzeba" we Współczesnym

27 VI 2015 we Wrocławskim Teatrze Współczesnym (Scena na Strychu) odbyła się prapremiera spektaklu "Nie trzeba" w reżyserii Kamili Michalak, opartego na losach wybitnego rosyjskiego matematyka Grigorija Perelmana, który rozstrzygnął pierwszy z problemów milenijnych - hipotezę Poincarégo i odmówił przyjęcia obiecanej za to osiągnięcie nagrody w wysokości miliona dolarów. Sztuka została napisana specjalnie na zamówienie wrocławskiego teatru przez Asję Wołoszynę z Petersburga. Przedstawieniom towarzyszy wystawa "Perelman i liczby pierwsze" w foyer teatru.

Spektakl będzie grany ponownie w dniach:

• 8-11 IX oraz 28-30 X 2015
• 17-19 i 21 II 2016
• 23-26 II oraz 22, 23 i 25 IV 2017
• 17, 18, 20, 21 I 2018 (pożegnanie z tytułem).

11 IX 2015 w Teatrze Współczesnym odbędzie się posiedzenie specjalne seminarium dla nauczycieli I³ = Inspiracja * Indywidualizacja * Interdyscyplinarność. O godz. 19:00 rozpocznie się spektakl "Nie trzeba". Wcześniej w foyer teatru można zwiedzić wystawę "Perelman i liczby pierwsze", a o godz. 20:40 odbędzie się spotkanie z reżyserką i aktorami z udziałem zaproszonych specjalnie na tę okazję z Sankt Petersburga - autorki sztuki - Asji Wołoszyny oraz teatrolożki - Olgi Kammari. Spotkanie to jest otwarte i bezpłatne.

19 II 2016 w Teatrze Współczesnym odbędzie się posiedzenie specjalne seminarium dla nauczycieli I³ = Inspiracja * Indywidualizacja * Interdyscyplinarność. O godz. 19:00 rozpocznie się spektakl "Nie trzeba". Wcześniej w foyer teatru można zwiedzić wystawę "Perelman i liczby pierwsze", a o godz. 20:40 odbędzie się wykład prof. Pawła Strzeleckiego (WMIM UW) nt. "Co tak naprawdę udowodnił Grisza Perelman" z udziałem aktorów. Wykład jest otwarty i bezpłatny. Zostanie powtórzony 20 II 2016 o godz.  10:15 w ramach Wrocławskich Spotkań Matematycznych w Instytucie Matematycznym UWr. Natomiast 17 II 2016 o godz. 15:00 analogiczny wykład wygłosi Tomasz Elsner z IM UWr (sala HS).

25 V 2016 w Teatrze Współczesnym odbędzie się posiedzenie specjalne seminarium dla nauczycieli I³ = Inspiracja * Indywidualizacja * Interdyscyplinarność. O godz. 19:00 rozpocznie się spektakl "Nie trzeba", a o godz. 20:40 odbędzie się wykład prof. Światosława Gala (IM UWr) nt. "Co tak naprawdę udowodnił Grisza Perelman". Wykład jest otwarty i bezpłatny. 

Przedstawienie przybliża publiczności sylwetkę jednego z najsławniejszych współczesnych matematyków - Grigorija Jakowlewicza Perelmana. Jest to człowiek wybitny, choć nad wyraz skromny. Urodził się w 1966 roku w dzisiejszym Sankt Petersburgu (wówczas Leningradzie). Zainteresowanie matematyką zaszczepili mu rodzice: matka była nauczycielką matematyki, a ojciec inżynierem elektrykiem. Oboje od najmłodszych lat podsuwali synowi do rozwiązania zagadki logiczne i problemy matematyczne. Uczęszczał do liceum nr 239 - leningradzkiego odpowiednika wrocławskiej "Czternastki" - szkoły specjalizującej się w kierunku matematyczno-fizycznym. Już w wieku 16 lat został zwycięzcą Międzynarodowej Olimpiady Matematycznej w Budapeszcie, rozwiązując bezbłędnie wszystkie zadania, co zdarza się niezwykle rzadko. Dzięki temu dostał się bez egzaminów na Wydział Matematyki i Mechaniki Uniwersytetu Leningradzkiego. Na studiach zdobywał zawsze najwyższe noty i otrzymywał stypendium leninowskie. Interesował się muzyką operową, grywał w szachy, tenis stołowy, a także próbował gry na skrzypcach. Studia ukończył z wyróżnieniem i kontynuował karierę naukową w oddziale petersburskim Instytutu Matematycznego im. Stiekłowa Rosyjskiej Akademii Nauk. Tam obronił doktorat i wyjechał w latach 80. XX wieku na postdoca do USA. W 1996 roku wrócił do Petersburga i do pracy w Instytucie Stiekłowa, w laboratorium fizyki matematycznej. Wiódł skromne życie, mieszkając z matką w niewielkim mieszkaniu na jednym z postkomunistycznych blokowisk.

W 2002 roku na łamach internetowego czasopisma arXiv.org Perelman zamieścił 40-stronicową pracę potwierdzającą słuszność hipotezy Poincarégo – problemu otwartego od 1904 roku, wciągniętego w 2000 roku przez Instytut Claya na listę siedmiu problemów milenijnych, za rozwiązanie których przysługiwała nagroda po milionie dolarów. W kolejnym  roku Perelman uściślił i uzupełnił wcześniejsze wywody. Zainteresowani jego pracami matematycy ze zdumieniem stwierdzili, że w efekcie udowodnił on potężną hipotezę geometryzacyjną Thurstona, z której hipoteza Poincarégo wynika jako prosty wniosek.

Na weryfikację poprawności dowodu trzeba było czekać aż do 2006 roku. Wówczas magazyn Science przyznał rozstrzygnięciu hipotezy miano "naukowego wydarzenia roku 2006", a Międzynarodowa Unia Matematyczna na Światowym Kongresie Matematyków w Madrycie  przyznała Perelmanowi najwyższe wyróżnienie dostępne w matematyce - medal Fieldsa. Tymczasem Perelman nie stawił się po jego odbiór. Gdy w 2010 roku Instytut Claya przyznał matematykowi obiecany za rozwiązanie problemu milenijnego milion dolarów, Perelman także odmówił jego przyjęcia. Już w 2005 roku zrezygnował z kariery naukowej, odszedł z Instytutu i zerwał kontakty z kolegami, nie odbiera telefonów. Utrzymywał się tylko z emerytury matki. Zrezygnował z pieniędzy, sławy i międzynarodowych zaszczytów, przez co stał się dla świata intrygującą zagadką. Do dziś unika mediów i nigdy nie podał powodów swojej decyzji. Wielu sądzi, że zirytował go fakt, że światowej sławy uczeni tak długo zwlekali z uznaniem wyników uzyskanych przez nieznanego szerzej matematyka. A może po prostu uważa, że matematykę uprawia się dla satysfakcji, a nie sławy i zaszczytów. Pytany o powód odrzucenia nagrody mawia: Mam wszystko, czego potrzebuję. Dziś wiadomo, że jest jednym z najinteligentniejszych ludzi na świecie, zabiegają o niego najlepsze uczelnie (Princeton, Stanfiord) i interesują sie nim służby specjalne najważniejszych krajów. A on wybrał żywot pustelnika. Decyzja ta przyniosła mu więcej sławy niż jakikolwiek medal, nagroda lub profesura, które zechciałby przyjąć.

Ostatnio rosyjskie media doniosły, że po 10 latach bezrobocia Perelman opuścił Petersburg i przyjął ofertę pracy w Szwecji, gdzie od dawna mieszka jego siostra. Nikt nie wie, w jakim mieście i w jakiej firmie jest zatrudniony. Przyjaciel rodziny ujawnił tylko, że jest to firma zajmująca się nanotechnologią. Taki wybór zdają się potwierdzać słowa samego Perelmana, który w jedynym wywiadzie, jakiego udzielił w 2011 roku, powiedział: Hipoteza Poincarégo jest nazywana „formułą Wszechświata” ze względu na znaczenie w badaniach złożonych procesów fizycznych w teorii wszechświata, ponieważ dostarcza odpowiedzi na pytanie o kształt Wszechświata. Będzie odgrywać dużą rolę w rozwoju nanotechnologii. 

Hipoteza Poincarégo (a dziś już twierdzenie) jest jednym z ważniejszych problemów topologii rozmaitości (rozmaitość to przestrzeń, która lokalnie wygląda jak Rⁿ). Mówi, że każda trójwymiarowa zwarta i jednospójna rozmaitość bez brzegu (tzn. powierzchnia, która ma dwie strony, nie ma dziur ani powyciąganych nieskończenie daleko odnóży, dzięki czemu każdą pętlę w niej położoną można w sposób ciągły ściągnąć do punktu) jest homeomorficzna z trójwymiarową sferą, tzn. jest identyczna ze zbiorem punktów przestrzeni czterowymiarowej, których współrzędne spełniają warunek x²+y²+z²+w²=1 lub ewentualnie z tą powierzchnią lekko zdeformowaną (powyginaną lub rozciągniętą, ale nie rozerwana ani sklejaną).

Analogiczny problem dla pozostałych wymiarów został już wcześniej rozstrzygnięty: dla wymiaru 1 jest to okrąg, a dla wymiaru 2 - sfera. Każda elastyczna pętla ułożona na powierzchni kuli da się ściągnąć do punktu, ale na powierzchni torusa (obwarzanka) - już nie każda (patrz rysunek poniżej).

Dla wymiarów większych niż 4 rozwiązanie tego problemu podał Stephen Smale (medal Fieldsa w 1966 roku, kiedy urodził się Perelman), a dla wymiaru 4 - Michael Freedman (medal Fieldsa w 1986 roku). Tylko wymiar 3 pozostał nierozstrzygnięty do czasu Perelmana (medal Fieldsa 2006). Zatem możliwość ciągłego ściągania pętli do punktów jest własnością charakteryzującą sfery w przestrzeniach wszystkich rozmiarów.

Z kolei William Thurston zasłynął z postawienia pod koniec lat 70. XX wieku hipotezy geometryzacyjnej i prób jej udowodnienia (został uhonorowany medalem Fieldsa na Międzynarodowym Kongresie Matematyków w Warszawie w 1983). Hipoteza Thurstona mówi, że każda trójwymiarowa rozmaitość zamknięta może być kanonicznie rozłożona na prostsze cegiełki - podrozmaitości, z których każda jest wyposażona w jedną z ośmiu geometrii. Oględnie mówiąc chodzi tu o problem klasyfikacji rozmaitości 3-wymiarowych, czyli zrobienia ich pełnej listy z wyraźnym kryterium rozróżniania. To samo dla rozmaitości 2-wymiarowych zrobili już w 1907 roku Max Dehn i Poul Heegaard (wyróżnił sferę oraz torusy z n-dziurami), jednak świat rozmaitości 3-wymiarowych okazał się niezwykle bogaty i niepoddający się intuicji.

Więcej na ten temat można przeczytać w artykule Hipoteza Poincarégo autorstwa Pawła Strzeleckiego w miesięczniku Delta 1/2004 oraz Zdzisława Pogody - William Thurston i hipoteza geometryzacyjna, w Delcie 1/2013. W tym samym numerze o związku teorii rozmaitości z kosmologią można przeczytać w artykule Krzysztofa Turzyńskiego Wszechświat w łazience. Zachęcamy do lektury!

Historia Perelmana stała się inspiracją dla artystów szukających sensu życia i uczęszczających nieprzetartymi  szlakami. Tak było też w przypadku wrocławskiego spektaklu. Sztuka została napisana specjalnie na zamówienie Wrocławskiego Teatru Współczesnego, przez młodą rosyjską dramatopisarkę - Asję Wołoszynę (przekład Tatiany Drzycimskiej).

Sztuka nie skupia się całkowicie na Perelmanie, ale zawiera ogólną refleksję nad światem, sensem istnienia i poszukiwaniem mądrości. Scenografia autorstwa Karoliny Fandrejewskiej opiera się na motywie spirali logarytmicznej, co ma symbolizować krążenie wokół postaci Perelmana (w tej roli, a także jako alter ego bohatera - czyli jako Faust i Borges, wystąpił Tadeusz Ratuszniak, w najważniejszą dla matematyka osobę – matkę - wcieliła się Irena Rybicka, dramatopisarkę Annę pięknie zagrała Maria Kania, jej męża - choreografa utrwalającego taniec za pomocą camery obscury - Krzysztof Zych, a wyuzdanego współpracownika Perelmana z Instytutu Stiekłowa, a jednocześnie Poincarego i Mefistofelesa - Tomasz Orpiński). W spektaklu wykorzystano fragmenty filmu o Perelmanie Bezimienna gwiazda w reżyserii Michaiła Kozakowa, który również ma charakter symboliczny, oraz nagranie archiwalne Josifa Brodskiego recytującego własny wiersz Nie wychodź z pokoju i kuplety Mefistofelesa z opery Faust w wykonaniu Fiodora Szalapina.

^{Zdjęcia pochodzą ze strony Wrocławskiego Teatru Współczesnego.}

Spektakl jest próbą odpowiedzi na pytanie, czym dziś jest mądrość, gdzie jej szukać i jak zrozumieć mądrego człowieka. Czy to w ogole jest możliwe, czy zawsze bedzie nas od niego dzieliła przepaść? Czy mądrość i geniusz dają szczęście? Czym jest szczeście dla geniusza? Czy dowodząc hipotezy Poincarego dotyczącej kształtu Wszechświata i jego początków, Perelman ociera sie o boskość? Niewątpliwie Grigorij Perelman jest jednym z największych umysłów naszych czasów. Jego postawa życiowa, unikanie rozgłosu, odcinanie się od spraw doczesnych, całkowite poświecenie matematyce wyzwala w nas potrzebę zadawania najbardziej fundamentalnych, najważniejszych pytań: o miejsce człowieka w kosmosie, o granice jego pojmowania świata oraz drugiego człowieka. Na ile, poznając świat i innych ludzi, potrafimy poznać samych siebie?

Dopełnieniem spektaklu jest wystawa w foyer teatru będąca pokłosiem wyprawy twórców sztuki w październiku 2014 do Sankt Petersburga śladami Perelmana. Podobno spotkali go na osiedlu wracającego do domu ze sklepu spożywczego. Podczas krótkiej rozmowy, w której opowiedzieli matematykowi o przygotowaniach do wystawienia sztuki, której ma być on głównym bohaterem, Perelman powiedział tylko "Не надо" [czytaj: nie nada] i stąd wziął się tytuł przedstawienia.

Wizyta studyjna polegała głownie na zgromadzeniu dokumentacji filmowej i fotograficznej miejsc związanych z matematykiem i spotkaniach z osobami, które z nim współpracowały. W Teatrze Aleksandryjskim realizatorzy wrocławskiego spektaklu uczestniczyli też w czytaniu roboczego wariantu sztuki o Perelmanie przygotowanym przez petersburskich aktorów oraz w dyskusji z publicznością. Informację o powstaniu i prezentacji sztuki o Perelmanie zamieściły wszystkie rosyjskie media. Próbowano przy tej okazji poruszać wiele ważnych spraw, które nurtują rosyjskie społeczeństwo: niedofinansowanie nauki, emigrację najzdolniejszych, antysemityzm, nacjonalizm, a nawet aneksję Krymu. Tymczasem realizatorzy spektaklu traktują Perelmana jako idealistę, który odsuwa się od świata, by ocalić czystość nauki.

Wystawa "Perelman i liczby pierwsze" ma na celu nie tylko wprowadzenie widzów w świat inspiracji twórców przedstawienia, ale przez interdyscyplinarne połączenie sztuk ma budować swoisty teatr dokumentalny. Podejmuje ona dialog z widzem na trzech płaszczyznach:

• ruch - to wydarzenia z wizyty studyjnej zarejestrowane przez Karolinę Fandrejewską kamerą ze statywu piersiowego, co nadało im intymnego i poetyckiego charakteru; oglądamy m. in. synagogę w szabat, sobór Kazański, Państwowe Muzeum Rosyjskie, Pałac Aniczkowa - dawny Pałac Pionierów, do którego Perelman chodził na kółko matematyczne, mieszkanie w blokowisku Kupczino, peryferyjnej dzielnicy Petersburga, gdzie mieszka Perelman i operę "Kniaź Igor" w Teatrze Maryjskim z jaskółki (ulubionego miejsca Perelmana), słuchamy rozmów z jego nauczycielką matematyki z liceum, z dyrektorem szkoły i ze współpracownikami z Instytutu.
• czas - to fotografie aktorów wykonane podczas spektaklu przez Pawła Sokołowskiego w XIX-wiecznej technice mokrej płyty kolodionowej (krótki czas naświetlania szklanej płyty pokrytej jodkiem srebra znajdującej się w aparacie) oraz przez Dorotę Walentynowicz w technice fotografii otworkowej dającej rozmyty, ale realistyczny obraz (camera obscura stanowiło czarne pudełko w kształcie dwunastościanu foremnego występujące w przedstawieniu).
• przestrzeń - to szklana spirala logarytmiczna wykorzystywana w scenografii spektaklu, będąca przejawem związków z naturą i sztuką przez wykorzystanie złotej proporcji w dwóch wymiarach przestrzeni; zastosowanie jej w spektaklu ma obrazować przeprowadzony przez Perelmana dowód hipotezy Poincarégo, która opisując budowę rozmaitości trójwymiarowych odnosi się do kształtu Wszechświata.